सेयर बजार र अर्थतन्त्रमा यसको फाइदा

सेयर बजार कुनै पनि देशको वित्तीय संरचनाको मेरुदण्ड हो । यो बजारले कम्पनीहरूलाई पूँजी जुटाउने माध्यम प्रदान गर्छ भने सर्वसाधारण नागरिकलाई लगानीबाट आम्दानी गर्ने अवसर दिन्छ । विकसित राष्ट्रहरूमा मात्र होइन, जस्ता विकासोन्मुख देशहरूमा पनि सेयर बजारको भूमिका दिन प्रतिदिन बढ्दो छ। अर्थतन्त्रको गतिशीलता, रोजगारी, सरकारी राजस्व, र पूँजी निर्माणमा यसको सीधा प्रभाव पर्छ ।

नेपालमा पनि सेयर बजारले पछिल्ला दुई दशकमा उल्लेखनीय विकास गरेको छ । नेपाल स्टक एक्सचेञ्जमार्फत देशभरका कम्पनीहरूले सर्वसाधारणबाट पूँजी जुटाउँदै आएका छन् । यसले वित्तीय पारदर्शिता, लगानी संस्कृतिको विकास, र दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धिमा सहयोग पु¥याइरहेको छ ।

सेयर बजारको परिचय

सेयर बजार त्यस्तो वित्तीय संस्था वा प्लेटफर्म हो जहाँ कम्पनीका शेयर खरिद र बिक्री गरिन्छ। कुनै कम्पनीले आफ्नो स्वामित्वको अंश सर्वसाधारणलाई बिक्री गरी पूँजी संकलन गर्छ । लगानीकर्ताले ती शेयर खरिद गरेर कम्पनीको सानो अंशको मालिक बन्छ र कम्पनीको नाफा–नोक्सानीमा पनि सहभागी हुन्छ ।

सेयर बजार दुई किसिमका हुन्छन्

प्राथमिक बजार

जहाँ कम्पनीले पहिलोपटक नयाँ सेयर जारी गर्छ (जस्तै, आइपिओ)।

द्वितीय बजार

जहाँ लगानीकर्ताबीच पुराना सेयरहरू खरिद–बिक्री हुन्छन् (जस्तै नेप्सेमा हुने दैनिक कारोबार)।

सेयर बजारको अर्थतन्त्रमा योगदान

पूँजी संकलन र औद्योगिकीकरणमा सहयोग

सेयर बजारले देशभित्रै निष्क्रिय रूपमा रहेका बचतहरूलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानीका रूपमा रूपान्तरण गर्छ। मानिसहरूले आफ्नो बचत बैंकमा जम्मा गर्ने वा घरमा राख्ने सट्टा सेयरमा लगानी गर्दा त्यो पूँजी कम्पनीले उद्योग विस्तार, नयाँ प्रविधि, वा रोजगार सृजना गर्न प्रयोग गर्छ। नेपालमा जस्तै जलविद्युत्, बैंकिङ, र बीमा क्षेत्रमा सेयर बजारले ठूलो मात्रामा पूँजी जुटाएको छ, जसले औद्योगिकीकरणलाई गति दिएको छ।

रोजगारीका अवसर सिर्जना

सेयर बजारले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा हजारौँ मानिसलाई रोजगारी दिएको हुन्छ। प्रत्यक्ष रूपमा दलाल, लगानी सल्लाहकार, लेखापाल, अडिट फर्म, र वित्तीय विश्लेषकहरू कार्यरत हुन्छन्। अप्रत्यक्ष रूपमा कम्पनीहरूलाई पूँजी उपलब्ध हुँदा ती कम्पनीहरूले नयाँ परियोजना सञ्चालन गर्छन्, जसले हजारौँ रोजगारी सिर्जना गर्छ।

राजस्व वृद्धिमा योगदान

सेयर बजारको कारोबारबाट राज्यले पनि विभिन्न किसिमका कर (जस्तै पूँजीगत लाभकर, लाभांश कर, र कम्पनी कर) संकलन गर्छ। यसले सरकारको आम्दानी बढाउँछ। उदाहरणका लागि, नेपालमा हरेक आर्थिक वर्ष नेप्सेमा हुने कारोबारबाट अरबौँ रुपैयाँ बराबरको कर राजस्व संकलन हुने गरेको छ।

वित्तीय पारदर्शिता र सुशासन

कम्पनीले सेयर बजारमा सूचीकरण भएपछि नियमित रूपमा आफ्नो वित्तीय विवरण प्रकाशित गर्नुपर्छ। यसले कम्पनीमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउँछ। लगानीकर्ताले पनि कम्पनीको वित्तीय स्थिति अध्ययन गरेर सचेत निर्णय गर्न सक्छन्। यसले भ्रष्टाचार र गैरपारदर्शी कारोबार घटाउँछ।

सञ्चित पूँजीको उत्पादक प्रयोग

अर्थतन्त्रमा धेरैजसो व्यक्तिको पैसा निष्क्रिय रूपमा रहन्छ, घरमा, बैंक खातामा, वा सुन–रुपैँयामा। सेयर बजारले त्यही पैसा उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहन गर्छ। यसले अर्थतन्त्रमा क्यापिटल फ्लो अर्थात् पूँजीको प्रवाहलाई गतिशील बनाउँछ, जसले आर्थिक वृद्धि दरमा सीधा प्रभाव पार्छ।

नागरिकमा लगानी संस्कृतिको विकास

सेयर बजारले सर्वसाधारण नागरिकलाई आर्थिक साक्षरता र लगानी संस्कृतिको पाठ सिकाउँछ। पहिले मानिसहरू केवल जग्गा–घडेरी वा सुनमा मात्र लगानी गर्थे, तर अहिले बैंक, बीमा, र सेयरजस्ता वित्तीय साधनमा पनि आकर्षित भएका छन्। यो परिवर्तनले दीर्घकालीन बचत, जोखिम व्यवस्थापन, र सम्पत्ति निर्माणको मार्ग खुला गरेको छ।

विदेशी लगानी आकर्षण

सेयर बजार राम्रो सञ्चालन भएको देशमा विदेशी लगानीकर्ताहरू पनि आकर्षित हुन्छन्। उनीहरूलाई शेयर खरिदमार्फत स्थानीय अर्थतन्त्रमा लगानी गर्न सजिलो हुन्छ। विदेशी पूँजी भित्रिनु भनेको मुद्रा भण्डार, प्रविधि, र रोजगार बढ्नु हो। नेपालमा अझै पूर्ण रूपमा खुला नभए पनि भविष्यमा सेयर बजारलाई विदेशी लगानीकर्ताका लागि खुला गर्दा अर्थतन्त्रमा ठूलो फाइदा हुनेछ।

सरकारी ऋण व्यवस्थापनमा सहयोग

कहिलेकाहीँ सरकार स्वयंले पनि बन्ड (द्ययलम) वा डिबेन्चर जारी गरेर पूँजी संकलन गर्छ। सेयर बजारले यी वित्तीय उपकरणहरूको कारोबारको माध्यम उपलब्ध गराउँछ। यसले सरकारलाई बैंकमा मात्र निर्भर हुनबाट बचाउँछ र सार्वजनिक खर्चका लागि वैकल्पिक स्रोत उपलब्ध गराउँछ।

अर्थतन्त्रको सूचकको रूपमा

सेयर बजारलाई “अर्थतन्त्रको तापक्रम” पनि भनिन्छ। बजारमा बढ्दो कारोबार र मूल्य वृद्धि देशको आर्थिक स्वास्थ्य राम्रो भएको सूचक हो, भने बजार गिरावटले अर्थतन्त्रमा समस्या देखाउँछ। यसैले नीति निर्माता र अर्थशास्त्रीहरू सेयर बजारका तथ्यांकलाई अर्थतन्त्रको दिशानिर्देशका रूपमा प्रयोग गर्छन्। नेपालमा पनि सेयर सूचक घटबढले आर्थिक आत्मविश्वासको स्तर मापन गर्न मद्दत गर्छ।

सेयर बजारले प्रभाव पारेका प्रमुख क्षेत्रहरू

बैंकिङ र वित्तीय संस्था – पूँजी विस्तार र तरलता व्यवस्थापनमा ठूलो सुधार।

ऊर्जा क्षेत्र – जलविद्युत् परियोजनाहरूले सर्वसाधारणबाट पूँजी जुटाउने अवसर पाएका छन्।

बीमा कम्पनीहरू – बजारमा शेयर सूचीकृत हुँदा पारदर्शिता र प्रतिस्पर्धा बढेको छ।

उद्योग र निर्माण क्षेत्र – बजारबाट प्राप्त पूँजीले उत्पादन र नवप्रवर्तनमा योगदान दिएको छ।

अर्थतन्त्रमा सेयर बजारका प्रत्यक्ष फाइदाहरू

पूँजी निर्माण देशभित्रकै बचतलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्ने माध्यम

रोजगारी वृद्धि नयाँ परियोजना र कम्पनी विस्तारद्वारा रोजगारी सृजना

कर राजस्व कारोबार कर र लाभांश करबाट सरकारलाई आम्दानी

वित्तीय साक्षरता जनतामा लगानी सचेतना र जोखिम बुझ्ने क्षमता विकास

पारदर्शिता कम्पनीहरू नियमित रिपोर्टिङ र अडिटमार्फत जिम्मेवार बनाइन्छ

विदेशी लगानी आकर्षण स्थिर बजारले अन्तर्राष्ट्रिय लगानीकर्तालाई तान्छ

दीर्घकालीन बचत व्यक्तिगत आर्थिक सुरक्षाको लागि पूँजी निर्माण

नेपालको सन्दर्भमा चुनौति र सुधारका दिशा

नेपालको सेयर बजारमा अझै केही संरचनात्मक र मनोवैज्ञानिक समस्या छन् —

बजारमा “अफवाह र सट्टेबाजी” प्रवृत्ति।

लगानीकर्तामा सीमित वित्तीय ज्ञान।

नीति निर्माणमा अस्थिरता।

प्राविधिक पहुँचमा कमजोरी (जस्तै, ग्रामीण क्षेत्रमा पहुँचको कमी)।

सुधारका लागि के गर्न सकिन्छ?

लगानीकर्ता शिक्षामा जोड दिनु।

स्वतन्त्र नियामक निकायको सुदृढीकरण।

प्राविधिक पहुँच र अनलाइन कारोबार प्रणाली विस्तार।

विदेशी पूँजी प्रवाहका लागि पारदर्शी नीतिहरू लागू गर्नु।

बजारमा मनोवैज्ञानिक स्थिरता ल्याउन स्पष्ट नीति निर्देशन।

सेयर बजार कुनै देशको आर्थिक स्वास्थ्यको दर्पण हो। यसले देशको पूँजी निर्माण, औद्योगिक विकास, रोजगारी सृजना, र वित्तीय पारदर्शितामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। नागरिकमा लगानी संस्कृतिको विकास गर्दै राष्ट्रको आर्थिक मेरुदण्ड बलियो बनाउन सेयर बजार अपरिहार्य छ।

नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशका लागि सेयर बजारले केवल धनी बन्ने माध्यम होइन, राष्ट्र निर्माणको आधारका रूपमा काम गर्न सक्छ। उचित नीति, पारदर्शिता, र लगानीकर्ताको सचेत सहभागिताले सेयर बजारलाई अर्थतन्त्रको स्थायी शक्तिमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ।