शेयर धितो कर्जाः यस्ता छन् सीमा र नियमहरू

नेपाली शेयर न्यूज/ व्यवसायी र उद्यमीहरूको लागि पूँजी जुटाउने प्रक्रिया कहिलेकाहीँ चुनौतीपूर्ण हुन्छ । यसका लागि बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले विभिन्न प्रकारका कर्जा सुविधा उपलब्ध गराउँछन्। त्यस्तै, उद्योग र व्यवसायका लागि धितोको उपयोग गरि कर्जा प्राप्त गर्ने व्यवस्था पनि एक सामान्य प्रक्रिया हो। हालैको व्याख्या अनुसार, उद्यमी र व्यवसायीहरूले उद्योग–व्यवसायका लागि अन्य धितोका साथै शेयरलाई पनि धितो राखेर कर्जा लिन सक्ने अवस्था आएको छ।

शेयर धितो राख्ने व्यवस्था

सामान्यतया बैंक तथा वित्तीय संस्थाले कर्जा दिने बेलामा कर्जाको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न धितोको माग गर्छन्। पारंपरिक रूपमा, स्थावर सम्पत्ति जस्तै जग्गा, भवन, मशीनरी, व्यापारिक भण्डारण आदि धितोको रूपमा राखिन्छ। तर, व्यवसायिक प्रयोजनका लागि पूँजीको प्रवाह गर्दा, अन्य अतिरिक्त धितोको रूपमा शेयर पनि स्वीकार गर्ने प्रावधान अब प्रचलनमा आएको छ ।

उद्यमीहरूले अन्य धितो पर्याप्त नभएको अवस्थामा, वा पूँजी लगानी तथा कर्जाको जोखिम न्यून गर्न चाहनु भएकाले शेयर धितो राख्ने विकल्प प्रयोग गर्न सक्छन्। यसले व्यवसायीलाई आफ्नो व्यवसायलाई सहज रूपमा सञ्चालन गर्न, नयाँ परियोजनामा लगानी गर्न वा पूँजी प्रवाह सुनिश्चित गर्न सहयोग पु¥याउँछ । शेयर धितो राख्दा, कर्जा लिन चाहने व्यवसायीले आफूले धितोमा राख्न चाहेको शेयरको मूल्यांकन बैंक वा वित्तीय संस्थाद्वारा गराउनुपर्ने हुन्छ । मूल्यांकनको आधारमा कर्जा रकम निर्धारण गरिन्छ । प्रायः शेयरको बजार मूल्य वा कम्पनीको लेखापरीक्षण मूल्यका आधारमा बैंकले स्वीकार्य मूल्य निर्धारण गर्छ ।

मार्जिन कर्जा र एकल ग्राहक सीमा सम्बन्धी प्रावधान

सामान्यतया शेयरमा आधारित कर्जा ‘मार्जिन कर्जा’को रूपमा दिइन्छ। मार्जिन कर्जा भनेको ग्राहकले धितो राखेर बैंकबाट कर्जा लिने तर कर्जा रकम धितो मूल्यको निश्चित प्रतिशतमा सीमित हुने कर्जा प्रणाली हो। तर, व्यवसायिक प्रयोजनका लागि शेयर धितो राखी प्रवाह गरिएको कर्जा सम्बन्धमा विशेष व्यवस्था छ। यस अन्तर्गत, उद्योग वा व्यवसायका लागि शेयर धितो राखेर लिने कर्जामा मार्जिन प्रकृतिको कर्जामा जस्तो एकल ग्राहक कर्जा सीमा (क्ष्लनभि इदष्नियच ीष्mष्त) लाग्दैन। साधारण मार्जिन कर्जामा, एकल ग्राहकले धितो मूल्यको निश्चित सीमा भित्र मात्र कर्जा लिन सक्छ र बैंकले उक्त कर्जा सीमा बढी नभएको सुनिश्चित गर्नुपर्छ। तर, व्यवसायिक प्रयोजनका लागि प्रवाह भएको कर्जा, जुन शेयर धितो सहित अन्य सम्पत्ति धितो राखेर लिइन्छ, त्यस्तो सीमा लागू हुँदैन।

विशेषतः यदि कर्जा इजाजतपत्रप्राप्त वित्तीय संस्थाबाट लिइएको हो भने, बैंक वा वित्तीय संस्था एकल ग्राहक कर्जा सीमा भन्दा माथि कर्जा दिन सक्दछ। नियम अनुसार, एउटै इजाजतपत्रप्राप्त संस्थाबाट अधिकतम रु. ४ करोडसम्म र सबै इजाजतपत्रप्राप्त संस्थाबाट संयुक्त रूपमा अधिकतम रु. १२ करोडसम्मको कर्जा लिइन सक्ने व्यवस्था छ। यसको अर्थ, व्यवसायिक प्रयोजनका लागि शेयर धितो राखेर लिएको कर्जा सामान्य मार्जिन कर्जा सीमाभन्दा फरक हुन्छ।

व्यवसायिक प्रयोजन र शेयर धितोको उपयोग

शेयर धितो राखेर कर्जा लिने प्रक्रिया विशेष गरी निम्न अवस्थामा उपयोगी हुन्छः

व्यवसाय विस्तारः नयाँ उत्पादन वा सेवामा लगानी गर्न, उत्पादन क्षमता बढाउन, नयाँ शाखा खोल्न।

अत्यावश्यक पूँजी प्रवाहः मौसमी माग, कच्चा पदार्थ खरिद, कर्मचारी तलब भुक्तानी जस्ता दैनिक संचालन खर्च।

ऋण पुनःसंरचनाः पहिलेको कर्जा तिर्न वा ब्याज भुक्तानीमा सजिलो बनाउन।

व्यापारिक अवसरको उपयोगः बजारमा तत्काल अवसर आएमा शीघ्र पूँजी जुटाउने।

व्यवसायीको दृष्टिले, शेयर धितो राखेर कर्जा लिनुमा केही फाइदा छन्। यसले व्यवसायीलाई अन्य धितो बेच्नु नपरी पनि आवश्यक पूँजी जुटाउन मद्दत गर्छ। साथै, बैंक वा वित्तीय संस्था पनि आफ्नो जोखिमलाई कम गर्न शेयर धितोको मूल्यांकन मार्फत सुनिश्चितता पाउँछन्।

जोखिम र सावधानी

तर, शेयर धितो राख्दा केही जोखिम पनि हुन्छ। यदि व्यवसायले कर्जा फिर्ता गर्न सकेन भने, बैंकले धितोको रूपमा राखिएको शेयर जबर्जस्ती बेच्न सक्ने अधिकार राख्छ। यसले कम्पनीको स्वामित्व र व्यवस्थापनमा असर पार्न सक्छ। त्यसैले व्यवसायीले कर्जा लिनु अघि शेयर धितो राख्ने सर्त, बैंकको मूल्यांकन प्रक्रिया, ब्याजदर, कर्जा अवधि, फिर्ता गर्ने शर्तहरू ध्यानपूर्वक बुझ्न आवश्यक छ।

उद्यमी र व्यवसायीहरूले उद्योग व्यवसायका लागि अन्य धितो सँगै शेयर धितो राखेर कर्जा लिन पाउँछन्। यसरी लिएको कर्जा मार्जिन कर्जा जस्तो सामान्य एकल ग्राहक सीमा लागू हुँदैन। इजाजतपत्रप्राप्त संस्थाबाट लिएको कर्जा अधिकतम रु. ४ करोड र सबै संस्थाबाट संयुक्त रूपमा अधिकतम रु. १२ करोडको सीमा भित्र हुन सक्छ।

यो प्रावधानले व्यवसायीलाई पूँजी जुटाउने सजिलो अवसर प्रदान गर्ने मात्र होइन, नेपालको उद्यमशीलता र उद्योग व्यवसायको विकासमा पनि योगदान पु¥याउँछ। तर, कर्जा लिने व्यवसायीले जोखिम र शर्तहरू बुझेर शेयर धितो राख्नुपर्ने हुन्छ। यसरी, शेयर धितोको उपयोग व्यावसायिक कर्जा प्रणालीलाई अझ लचिलो, प्रभावकारी र उद्यमीमैत्री बनाएको छ। यो कदम उद्योग व्यवसायमा पूँजी प्रवाह र आर्थिक गतिविधि बढाउन सहयोगी साबित हुने अपेक्षा गरिएको छ।