भारतीय सेयर बजारको इतिहास र वर्तमान अवस्था

नेपाली शेयर न्यूज/ भारतको शेयर बजारले आर्थिक सुधार, प्रविधि प्रगति र वित्तीय शिक्षा विस्तारसँगै एक लामो यात्रा तय गरेको छ। यसको इतिहासदेखि हालसम्मको अवस्थामा आएका परिवर्तनहरूले देखाउँछन् कि कसरी भारतले विगतका चुनौतिहरू पार गर्दै एक प्रतिस्पर्धात्मक, तर अर्थतन्त्र–सम्बन्धी संवेदनशील बजार बनेको छ।

इतिहास प्रारम्भदेखि उदारीकरणसम्म

भारतको स्टक एक्सचेन्ज इतिहास धेरै पुरानो छ। बम्बे स्टक एक्सचेन्ज (BSE) सन् १८७५ मा स्थापित भएको थियो, जुन एशियाको सबैभन्दा पुरानो स्टक एक्सचेन्जमध्ये एक हो। त्यो समयमा शेयर कारोबार पाण्डुलिपि प्रमाणपत्रहरूको माध्यमबाट गरिन्थ्यो, र बजारले धेरै सीमित पहुँच पाउने व्यक्तिहरूलाई मात्र समेट्थ्यो।

स्वतन्त्रताको तुरुन्त पछि, भारतीय अर्थतन्त्र धेरै नियन्त्रणयुक्त थियो र बैंक, वित्तीय प्रणालीसँग सम्बन्धित लगानीका विकल्पहरू सीमित थिए। शेयर बजार पनि सानो र अव्यवस्थित थियो। १९९२ मा आएको स्टक मार्केट स्क्याम (को “बैंक रेसिप्ट स्क्याम”) ले बजारलाई गम्भीर झटका दियो। त्यो स्क्यामले लगभग ४० प्रतिशत बजार मूल्य गुमायो, र यसले सेब (सेक्युरिटिज एन्ड एक्सचेन्ज बोर्ड अफ इन्डिया) को भूमिका बलियो पार्ने इच्छा जगायो।

यही वर्षहरूमा उदारीकरण चल्न थाल्यो। भारतीय सरकारले आर्थिक नीतिहरू खुला बनायो, विदेशी निवेशलाई अनुमति दियो र बजारमा प्रतिस्पर्धा बढाउन लागि पारे। यसले वित्तीय प्रणालीलाई पुनर्संरचनामा मद्दत गर्यो र स्टक एक्सचेन्जहरूलाई आधुनिकरण गर्न प्रेरित गर्यो। सेब को गठन पनि यसै पृष्ठभूमिमा महत्वपूण रहेको थियो।

आधुनिक युग — इलेक्ट्रोनिक ट्रेडिङ र नयाँ संरचना

१९९० को दशक मध्यतिर, भारतले वित्तीय संरचनामा ठूलो सुधार गर्‍यो। १९९२ मा नेशनल स्टक एक्सचेन्ज (NSE) को स्थापना भयो, र १९९४ मा यसको इलेक्ट्रोनिक ट्रेडिङ प्लेटफर्म सुरु भयो।

यसले पुरानो BSE मा निर्भरता घटायो र बजारमा प्रतिस्पर्धा थप्यो। NSE ले “NEAT” (National Exchange for Automated Trading) प्रणाली लागू गर्‍यो, जसले सेयर किनबेचलाई छिटो, पारदर्शी र अधिक पहुँचयोग्य बनायो। यसले व्यापारीहरूलाई कम्प्युटर नेटवर्क र इलेक्ट्रोनिक अर्डर बुक मार्फत व्यापार गर्न सक्षम बनायो, जस पुरानो मानव–दलाल प्रणाली भन्दा धेरै प्रगतिशील थियो।

त्यसपछि, NSE ले विभिन्न वित्तीय उपकरणहरू थप्यो जस्तै डेरिवेटिभ (फ्यूचर्स र अप्सन) जसले लगानीकर्तालाई जटिल तर अधिक विकल्प दिएका थिए। यसले परिसंपत्तिको विविधीकरण सम्भावना बढायो र बजारलाई अझ तरल बनायो। साथै, NSE ले प्रमुख सूचकांक NIFTY 50 सुरु गर्‍यो जुन भारतीय बजारको एक महत्वपूर्ण मापन मानिन्छ। यस सूचकांकले भारतका ठूला र अधिक तरल कम्पनीहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्छ र बजारको समग्र स्वास्थ्य देखाउँछ।

चुनौतिहरू र स्क्यामहरू

बजारको विकासले धेरै अवसर ल्याए पनि जोखिम र चुनौतीहरू पनि बढेका छन्। पहिलोमा आउँछ NSE को-लोकेशन स्क्याम। यसको अनुसार, केही दलालहरूले एनएसई सर्भरहरू नजिक आफ्नो कम्प्युटरहरु राखेर पूर्व-सूचना पाउँदै व्यापारमा बढि फाइदा उठाएका थिए। यसले बजारमा निष्पक्षता र विश्वासमा प्रश्न उठायो र नियमनकर्तामा नियमन कडा गर्ने दबाब बढायो।

१९९२ को बैंक-रेसिप्ट स्क्यामजस्तै घटनाले पनि बजार संरचनालाई फेरि समीक्षा गराउन बाध्य पारेको थियो। त्यसपछि भारतले नियमहरू सुधार्यो, सेबको क्षमतालाई बढायो र पूँजी बजारमा पारदर्शिता सुनिश्चित गर्ने विधिहरू अवलम्बन गर्‍यो। त्यस्तै, आर्थिक अस्थिरता, राजनीतिक जोखिम र विश्वव्यापी आर्थिक चुनौतीहरूले पनि बजारलाई असर गर्ने सम्भावना कायम छ।

वर्तमान अवस्था २०२५ सम्मको स्थिति

हालको समयमा भारतको शेयर बजार उच्च महत्व र संवेदनशीलता दुवैसँग उभिएको छ। केही विश्लेषकहरूका अनुसार, २०२५ मा भारतीय बजार दिगो चुनौतीहरूमा छ।

हालको बजार प्रदर्शन

डिप्रेसन र मुनाफा कटौती: सेप्टेम्बर २०२४ पछि, प्रमुख सूचकांकहरू जस्तै Nifty 50 र Sensex मा महत्वपूर्ण गिरावट देखिएको छ। मिड-क्याप र स्मल-क्याप सेग्मेंटहरू विशेष रूपमा कमजोर भएका छन् — विश्लेषकहरूले सुधार हुनु भन्दा पहिला बजारले केही समय सेट्ल गर्ने अनुमान गरेका छन्। विदेशी लगानीकर्ता (FPI) मा निकासी देखिन थालेको छ, जुन बजार भावनामा नकारात्मक असर पार्ने कारक बनेको छ।

आर्थिक मोडेलगत चुनौतीहरू — जस्तै कमजोर रिटर्न, नीतिगत अनिश्चितता र राजनीतिक अस्थिरताले लगानीकर्तालाई सतर्क बनाएको छ।

आर्थिक आधार

तथापि, भारतको अर्थतन्त्र अझै धेरै मजबूत आधारमा छ। केही रिपोर्टहरूको अनुसार, २०२५ को जून क्वार्टरमा भारतको GDP वृद्धिदर ७.८% पुगेको छ। यसले देखाउँछ कि मांग अझै बलियो छ र उपभोग सक्षम छ, जुन दीर्घकालीन बजारका लागि सकारात्मक संकेत हो।

त्यसैगरी, महँगोताको कमी (CPI इन्फ्लेशन) ले रिजर्व बैंकलाई मौद्रिक नीति मा अधिक लचकता दिएको छ। यसले बजारमा थप तरलता र लगानीकर्ताको विश्वास बढाउन सक्छ।

लगानीकर्ता संरचना र सहभागिता

पछिल्ला वर्षहरूमा खुद्रा लगानीकर्ताको सहभागिता उल्लेख्य रूपमा बढेको छ। डिजिटल र मोबाइल ट्रेडिङ प्लेटफर्मले शेयर बजारलाई धेरै पहुँचयोग्य बनाएको छ, जसले ग्रामीण र मध्यम वर्गका मानिसहरूलाई पनि सेयर बजारमा ल्याएको छ। “Demat” (डिमेटरियलाइज्ड) खाताहरूका संख्या बढ्दै गएको छ र धेरै नयाँ लगानीकर्ताहरूले शेयर बजारमा कदम राखेका छन्। यस प्रवृत्तिले बजारको गहिराइ र स्थिरता बढाउने सम्भावना रहेको छ।

पुँजीकरण र ग्लोबल महत्व

भारतीय शेयर बजारले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि आफ्नो महत्त्व बढाएको छ। केही विश्लेषकहरूले भनेका छन् कि भारतीय लगानीयोग्य (investable) बजारमा विदेशी लगानीकर्ताको आकर्षण बढेको छ।

तर, २०२५ मा बजारले गम्भीर दबाब पनि भोगिरहेको छ। Some reports suggest this is one of the steepest downturns in decades, with tens of अरब डलर मूल्य क्षति भएको छ।

भविष्य‑दृष्टि र सम्भावनाहरू

भविष्यमा भारतीय शेयर बजारको विकासका लागि धेरै सकारात्मक सम्भावनाहरू छन्:

डिजिटलीकरण र वित्तीय समावेशीकरण

मोबाइल–आधारित ट्रेडिङ, रिटेल पहुँच र वित्तीय शिक्षा बढ्दै गएपछि अझ धेरै मानिसहरू शेयर बजारमा प्रवेश गर्नेछन्।

नयाँ वित्तीय उपकरणहरू र उत्पादहरू

ETF, इंडेक्स–फन्ड, ESG–मूल्यांकनलगायतका वित्तीय साधनहरूले नयाँ लगानी धारा खोलिरहेका छन्।

नियामकीय सुधार

SEBI ले पारदर्शिता, निष्पक्षता र जोखिम व्यवस्थापन बढाउन नयाँ नियम ल्याइरहेको छ। यसले लगानीकर्ता विश्वास बढाउन सहयोग पुर्‍याउनेछ।

स्थिर आर्थिक वृद्धि

भारतको आर्थिक वृद्धि दीर्घकालीन रूपमा अपेक्षित छ। अधिकतम उपभोग, बिचौली वृद्धि र पूँजी खर्च (capex)ले बजारलाई बलियो बनाउनेछ। तर जोखिमहरू पनि रहेका छन्:

राजनीतिक अनिश्चितता र नीतिगत झुकाव

विदेशी पूँजीको निकासी र विश्वव्यापी आर्थिक संकट

वैलुएशन अत्यधिक बुलबुला (overvaluation) र मिड-स्केल कम्पनीहरूको अस्थिरता

वैश्विक ब्याजदर र मुद्रास्फीति

भारतको सेयर बजारले आफ्नो लामो इतिहासमा ठूलो विकास देखाएको छ, पुरानो, कागजी कारोबारबाट डिजिटल, वैश्विक‑प्रतिसादी बजारमा परिवर्तन। BSE र NSE जस्ता एक्सचेन्जहरू, सेब लगायतका नियामकहरूको सक्रिय भूमिका, तथा आर्थिक उदारीकरणले यसलाई बलियो आधार दिएको छ।

हाल बजार केही दबाबमा रहेको भए पनि दीर्घकालीन दृष्टिले भारतको अर्थतन्त्र, लगानीकर्ता विस्तार र वित्तीय प्रविधि विकासले भविष्यमा अझ बढी सम्भावना देखाउँछ।

लगानीकर्ताका लागि यो महत्वपूर्ण छ कि उनीहरूले समयसापेक्ष विश्लेषण, जोखिम व्यवस्थापन र दीर्घकालीन रणनीति अपनाउनुहोस्। बजार अस्थिर छ, तर अवसरहरू पनि धेरै छन्, योग्य दृष्टिकोण र सावधानीका साथ, भारतीय शेयर बजार अझै ठूलो अवसर प्रस्ताव गर्दछ।